ابوالعباس ایرانشهریایرانْشَهْری، ابوالعباس، فیلسوف و دانشمند ایرانی سده ۳ق/۹م است. ۱ - نسبنسبت «ایرانشهری» احتمالاً به نیشابور باز می‌گردد که به آن «ابرشهر» و گاه « ایرانشهر » نیز می‌گفته‌اند [۱]
یاقوت، بلدان، ج۴، ص۸۷۵.
و بنا به قراینی موطن او بوده است. [۳]
بیرونی، ابوریحان، تحدید نهایات الاماکن، به کوشش پ بولگاکوف، ج۱، ص۵۱، مجله معهد المخطوطات العربیه، قاهره، ۱۳۸۱-۱۳۸۲ق، ج ۸.
[۴]
بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، ج۲، ص۶۳۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
۲ - اهمیتبا آن‌که از احوال و آثار ایرانشهری چیزی در دست نیست، چند گزارشی که درباره او در منابع معتبر آمده است، وی را شخصیتی درخور توجه معرفی می‌کند که در مرحله آغازین فلسفه اسلامی گرایش‌های ویژه‌ای داشته، و در انتقال سنت‌های فکری بیگانه به جهان اسلام مؤثر بوده است. ابوریحان بیرونی که در آثار مختلف خود از تألیفات ایرانشهری بهره برده است، از وی به‌عنوان یکی از کسانی که کتاب‌هایی از نوع «مقالات» در زمینه آراء ملل نوشته‌اند، نام می‌برد. وی در عین حال که از منابع کار ایرانشهری درباره هندیان و شمنیان انتقاد می‌کند، امانت او را در بازگو کردن عقاید یهود و نصاری و مانویان می‌ستاید. ۳ - دینبه گفته بیرونی، بی‌طرفی کم‌نظیر ایرانشهری از عدم وابستگی او به دین خاصی نشأت می‌گیرد و این‌که او خود آیین ویژه‌ای وضع کرده بود و به آن دعوت می‌کرد. [۵]
بیرونی، ابوریحان، تحقیق ماللهند، ج۱، ص۴-۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
[۶]
بیرونی، ابوریحان، تحقیق ماللهند، ج۱، ص۲۰۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
[۷]
بیرونی، ابوریحان، تحقیق ماللهند، ج۱، ص۲۷۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
[۸]
بیرونی، ابوریحان، الا¸ثار الباقیه، به کوشش زاخاو، ج۱، ص۲۲۲، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
[۹]
بیرونی، ابوریحان، الا¸ثار الباقیه، به کوشش زاخاو، ج۱، ص۲۲۵، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
آگاهی ما درباره گرایش دینی ایرانشهری محدود به اشاره بیرونی و سخن ابوالمعالی در کتاب بیان الادیان است که ایرانشهری را به نام محمد بن محمد و صاحب دعوی دین تازه‌ای معرفی می‌کند که به جای قرآن کریم ، کتابی فارسی آورد و فرشته وحی خود را «هستی» نامید و پیروانی یافت؛ در مذهب او همه شریعت‌ها یکی بیش نیست و نزاع پیروان ادیان ریشه در اغراض آنان دارد. [۱۰]
ابوالمعالی، محمد، بیان الادیان، به کوشش هاشم رضی، ج۱، ص۶۷، تهران، ۱۳۴۲ش.
۴ - آثاربیرونی کتابی از او با عنوان مسائل الطبیعه در دست داشته است. وی همچنین در مسائل علمی اقوالی را از ایرانشهری نقل می‌کند [۱۱]
بیرونی، ابوریحان، افراد المقال، ج۱، ص۱۵-۱۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
[۱۲]
بیرونی، ابوریحان، تحدید نهایات الاماکن، به کوشش پ بولگاکوف، ج۱، ص۴۳، مجله معهد المخطوطات العربیه، قاهره، ۱۳۸۱-۱۳۸۲ق، ج ۸.
[۱۳]
بیرونی، ابوریحان، تحدید نهایات الاماکن، به کوشش پ بولگاکوف، ج۱، ص۵۱، مجله معهد المخطوطات العربیه، قاهره، ۱۳۸۱-۱۳۸۲ق، ج ۸.
که مهم‌ترین آن‌ها گزارش کسوف کاملی در روز سه‌شنبه ۲۹ رمضان ۲۵۹ است که ایرانشهری در نیشابور شاهد آن بوده، و بیرونی دقت‌نظر او را تأیید کرده‌است. [۱۴]
بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، ج۲، ص۶۳۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
[۱۵]
بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، ج۲، ص۸۷۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
۵ - دیدگاه‌های فلسفیمنبع مهم دیگر درباره ایرانشهری، زاد المسافرین ناصر خسرو (د ۴۸۱ق) است که به دیدگاه‌های فلسفی او پرداخته است. وی از ایرانشهری به عنوان استاد محمد بن زکریای رازی نام می‌برد و با اشاره به دو کتاب ایرانشهری به نام‌های جلیل و اثیر ، او را از اصحاب هیولی می‌شمارد و با نقل دلایل‌ِ وی بر قدیم بودن هیولی و مکان ، رازی را نکوهش می‌کند که از دیدگاه‌های استاد خویش به آراء ملحدانه‌ای چون نفی ابداع و قول به مبادی پنجگانه ازلی رسیده است. [۱۶]
ناصر خسرو، زاد المسافرین، ج۱، ص۷۳، تهران، ۱۳۰۳ش.
[۱۷]
ناصر خسرو، زاد المسافرین، ج۱، ص۹۸، تهران، ۱۳۰۳ش.
[۱۸]
ناصر خسرو، زاد المسافرین، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳، تهران، ۱۳۰۳ش.
[۱۹]
ناصر خسرو، زاد المسافرین، ج۱، ص۳۴۳، تهران، ۱۳۰۳ش.
۶ - تاثیر بر همعصرانگذشته از نقش قابل مطالعه ایرانشهری در نفوذ عقاید هندی به دیدگاه‌های فلسفی رازی، لحن ستایش‌آمیز ناصر خسرو درباره او و تعبیری که از او در توضیح آیه‌ای از قرآن کریم نقل می‌کند، نیز حاکی از سهم ایرانشهری در شکل‌گیری اندیشه‌های متفاوت با جریان‌های رایج فکری عصر اوست، اندیشه‌هایی که عناصری از آن‌ها را در جهان‌شناسی اسماعیلیه نیز می‌توان یافت. ۷ - فهرست منابع(۱) ابوالمعالی، محمد، بیان الادیان، به کوشش هاشم رضی، تهران، ۱۳۴۲ش. (۲) بیرونی، ابوریحان، الا¸ثار الباقیه، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، ۱۹۲۳م. (۳) بیرونی، ابوریحان، افراد المقال، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م. (۴) بیرونی، ابوریحان، تحدید نهایات الاماکن، به کوشش پ بولگاکوف، مجله معهد المخطوطات العربیه، قاهره، ۱۳۸۱-۱۳۸۲ق، ج ۸. (۵) بیرونی، ابوریحان، تحقیق ماللهند، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م. (۶) بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م. (۷) مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م. (۸) ناصر خسرو، زاد المسافرین، تهران، ۱۳۰۳ش. (۹) یاقوت، بلدان. ۸ - پانویس
۹ - منبعمحمدجواد انواری، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ایرانشهری». |